تور مسافرتی: نامِ ثبت شده روی زنگ سر در خانه آن قدر کم رنگ شده که اگر از قبل ذهنیت نداشته باشی، روی آن چه نوشته اند به سختی نام ˮشهریار عدلˮ را تشخیص می دهی. تعداد زنگ ها روی در بیشتر شده و انگار کسی هر روز سر در خانه را آب و جارو می کند.
درختان هنوز نفس می کشند و تنها دریچه ی باز خانه روی درِ قهوه ای رنگ خانه، که تا همین چند ماه قبل می شد از بینِ آن جیپ سبز رنگ شهریار را دید هم دیگر به چشم نمی آید، اما خوشبختانه هنوز کاشی ماندگار “شهریار میراث فرهنگی ایران” روی دیوار بیرونی خانه جا خوش کرده است.
به گزارش تور مسافرتی به نقل از ایسنا، ساعتی مانده به صبح یکم تیرماه سال ۹۴، از فرانسه خبر رسید که «شهریار عدل» مردی که به اعتقاد اهالی میراث فرهنگی، برای کشورش فخر می آفرید و تا جان در بدن داشت، کوشش کرد ایران را به دنیا ارائه کند، بعد از احساس درد در قفسه ی سینه، ایست قلبی کرد و در فرانسه دارفانی درگذشت، مردی که خبر درگذشت اش شوکی بزرگ به جامعه میراث فرهنگی کشور و حتی سازمان های مردم نهاد جهانی مانند «ایکوموس» و «یونسکو» وارد کرد.
حالا سنگ قبر سیاهِ “شهریار عدل” هم درست مانند زنگ در خانه اش بوی غربت می دهد، بین آن هم سنگ قبرهای بلند و کوتاه سیاه و سفید مزین شده به نامِ نام آوران تهرانی، سنگ قبر ساده ی او این طور مَرد خوابیده زیر آن را معرفی می کند، «ایران شناس و استاد رشته باستان شناسی»، اما اگر ناآشنا با مکان دفن اش باشی هیچ گاه چشم نمی گردانی که ببینی زیر آن سنگ ساده چه کسی آرمیده!
از زمان درگذشت شهریار عدل تا امروز هر گاه نامی از وی به زبان می آید، بیشتر به خدمات اش می اندیشند تا پیشینیه یا تاریخچه خانوادگی اش؛ “شهریار”ی که عضو موسسه ملی تحقیقات علمی فرانسه بود و بخش عمده ای از جوانی اش را صرف میراث فرهنگی کرد، ثبت جهانی آثار تاریخی کشور را باب کرد و چند سال بعد به هزینه ی شخصی خود برای ثبت جهانی “تخت جمشید”، “چغا زنبیل” و میدان “نقش جهان” اصفهان وارد عمل شد و موفق هم بود و حتی اوایل انقلاب به هزینه شخصی خود به دنبال میراث به تاراج رفته ایران رفت و برخی را با عرضه سند و مدارک کافی و به یاری سازمان میراث فرهنگی به ایران برگرداند.
در سال ۱۹۶۶ در یونسکو طرحی را تصویب کرد تا مطالعات و پژوهش در آسیای میانه مدنظر قرار گیرد. ده سال بعد در سال ۱۹۷۶ مجمع عمومی یونسکو طرحی را به نام «طرح تدوین تاریخ تمدن های آسیای میانه» تصویب کرد، او یکی از ارزیابان کمیته ملی یونسکو بود و در سال ۱۳۶۱ توانست سه قطعه فیلم کوتاه از مظفرالدین شاه در آرشیو تصاویر کاخ گلستان پیدا کند.
در ۱۳ مهر ۱۳۸۸ (۵ اکتبر ۲۰۰۹ میلادی) در مقر سازمان یونسکو در پاریس و همزمان با آغاز تشکیل مجمع عمومی سالانه کشورهای عضو یونسکو دبیرکل یونسکو مدال فرهنگ جهانی این سازمان با نام «پنج قاره» را به پروفسور شهریار عدل اهدا کرد.
اما شهریار عدل در عین گمنامی اش هنوز آرزوها و خواست های زیادی برای سربلندی بیشتر کشورش داشت. ثبت جهانی “آلبوم خانه” کاخ گلستان، کار روی لایه های باستانی بم، ثبت جهانی بخشی از محوطه ی گسترده خلیج فارس، حفاری “سنگر غربی ارگ بم” با هدف کشف بندری باستانی، و حتی پژوهش و بررسی روی مجموعه کاخ گلستان در دربار قاجار فقط بخش بسیار کوچکی از خواسته ها و آرزوهای شهریار عدل بودند، آن هایی که او آرزو داشت در کنار دیگر پژوهش هایش در صورت امکان سامان دهی کند.
هرچند بعد از درگذشت شهریار، تا چند ماه برگزاری یادبودهای مختلفی نامش را همچنان جاری نگه داشته بود و حتی وعده هایی برای تملک و تبدیل کاربری این خانه از جانب برخی مدیران میراث فرهنگی و شهرداری برای نگه داشتن خانه ی وی در قالب کاربری های مختلف مانند موزه، خانه ی فرهنگ و ادب، خانه ی عدل یا مکانی فرهنگی و گالری داده شد، اما حالا بعد از گذشت سه سال از این همه وعده و وعید هنوز پله نخست برای خانه عدل سرجایش است و هیچ چیز برای آن تغییر نکرده است.
سرنوشتِ دست نوشته ها، تحقیقات و وضعیت خانه ی موزه ای شهریار عدل چه می شود؟
سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در این زمینه به ایسنا می گوید: چندین بار پیگیری وضعیت خانه ی وی را کردیم، اما با عنایت به تغییر و تحولات شهرداری و نبود شرایط مالی مناسب تا امروز ان محقق نشده است، با این وجود هنوز ناامید نیستیم، خوشبختانه مطالب وی در اختیار خانواده اش است و ما اعلام آمادگی کرده ایم اگر اجازه دهند می توانیم در جای مناسب از آن ها استفاده نماییم، اما خانواده ی وی نخست باید در این زمینه تصمیم بگیرند.
او با بیان این که پژوهشگاه میراث فرهنگی قصد تدوین یک یادنامه برای سومین سال درگذشت وی را داشت، ادامه می دهد: به علت نیاز به استفاده از نظرات برخی محققان خارجی و امکان نداشتن این کار، تا کنون متاسفانه موفق به آماده کردن آن نشده ایم.
وی با بیان این که جمع اوری تحقیقات و مطالب علمی انتشار یافته از جانب وی، قرار بوده توسط بعضی از دانشجویان وی که اعلام امادگی کرده اند صورت گیرد، می گوید: بخش هایی از آن مطالب انتشار یافته اند و بخشی هایی خیر. با بعضی از شاگردان وی صحبت کردیم که ان ها از نظر عاطفی اعلام آمادگی می کردند، اما متریال کاری که انجام داده اند تا کنون در اختیار ما نیست، آن ها باید در اطلاعات خود جستجو می کردند، که هنوز به نتیجه نرسیده ایم.
بهشتی با این وجود می گوید: برخی تحقیقات و پروژه ها هم توسط شخص مرحوم عدل رخ می داد که متاسفانه باید بگویم با درگذشت افراد محقق و عالِمی مانند وی، ممکن است همه ی تحقیقات وی را از دست بدهیم.
ایرانِ شهریار، ایرانِ فردوسی بود…
کامران عدل، برادر شهریار عدل که به قول خودش او و شهریار عدل دو قطار روی دو ریل بودند که گاهی اوقات به یکدیگر برخورد می کردند، هنوز آرزوهای شهریار عدل را در ذهن مرور می کند.
وی که یکی از عکاسان پیشکسوت قدیمی است و در بعضی موارد به کمک برادر بزرگتر خود می رفته تا آثار تاریخی کشورش را به درستی ثبت کند، می گوید: بزرگترین مساله ای که شهریار روی ان کار می کرد، افغانستان و بلخ بود. ما نمی دانستیم چرا او دائم به بلخ می رود، از شهریار می شنیدم که «ایرانِ شهریار، ایرانِ فردوسی است.» او معتقد بود رستم متعلق به محوطه ی سمنگان در نزدیکی بلخ است. به او می گفتم قلعه سمنگان چیست؟ می گفت؛ قلعه ای که تهمینه و رستم با هم ازدواج کرد، ایران آن جاست. این که فردوسی صحبت می کند ایران و توران آن جاست را باور داشت. ایران این جا نیست، وقتی رستم به مازندران می آید و با دیو مبارزه می کند، یا ضحاک که در کوه دماوند زندانی می شود، این ها جزئی از شاهنامه است.
او با اشاره به صحبت های باستانی پاریزی در مورد شهریار به نقل از وی می گوید؛ «شهریار در عنفوان جوانی خود تاریخ آسیای میانه را در هیبتی نوشت که آقای باستانی پاریزی هم جزو او بود.»
وی ادامه می دهد: وقتی آسیای میانه را در یونسکو نوشتند شهریار پشت آن ایستاده بود، چون معتقد بود آسیای میانه، ایران است. اصلا بنابراین او بیشتر روی افغانستان کار می کرد، او ایران واقعی را در افغانستان می دید.»
آرزوهای یک شهریار برای کشورش…
عدل، سه کاخ موزه “احمدشاهی”، “برادران امیدوار” و کاخ “سبز” در مجموعه ی سعدآباد را مجموعه ای می داند که متعلق به جدِ او و شهریار بوده و می گوید: من این مورد را نمی دانستم، اما از نگرانی های وی متوجه این اتفاق شدم.
وی ادامه می دهد: «کاخ موسوم به احمدشاهی در سعدآباد، در تپه “علی خان” خانه ی جدِ من و شهریار یعنی “علی خان حاکم” بود. او اولین عکاس تاریخ ایران بود و کاخ سبز هم خانه پسرش سردار همایون یعنی پدربزرگ ما بود.»
او با بیان این که شهریار نگران خانه ی “علی خان” بوده، بیان می کند: این مسائل دست شهریار بود، من اصلا از این قضیه اطلاع نداشتم، از نگرانی های وی متوجه این قضیه شدم. وقتی شهریار درگذشت فکر کردم که کار خدا بوده که من زنده باشم و تلاش کنم شاید بعضی از کارهای شهریار را دنبال کنم، اکنون هم به دنبال آرزوی شهریار تلاش می کنم خانه ی قرار گرفته روی تپه ی “علی خان” را به موزه تبدیل کنم.
برادر شهریار عدل با اشاره به تلاش های یک انجمن بین المللی برای برگزاری نمایشگاهِ عکسی از تصاویر تاریخی گذشته تا امروز از خاندان عدل، ادامه می دهد: ان ها نخست اعلام نمودند قصد دارند نمایشگاهی در کاخ نیاوران برگزار کنند، سپس گفتند مکان آن به سعدآباد منتقل شده است. با عنایت به این که دو سال پیش در صحبت با آقای کارگر –مدیر اداره کل موزه ها- درخواست تبدیل “عمارت علی خان” به موزه را داده بودم و او موافقت کرده بودف این کاخ را به آن ها پیشنهاد دادم، اما متاسفانه درست سر بزنگاه و از ۱۵ اردیبهشت به بعد ناگهان دست اندرکاران برگزاری این نمایشگاه که قرار بود یک تیر برگزار شود، غیب شدند.
او ادامه می دهد: قرار بود در سالروز درگذشت شهریار ۱۶۰ سال تاریخ عکاسی ایران از “علی خان عدل” تا “کامران عدل” به نمایش درآید و از جانب دیگر با چاپ آثارِ شهریار، آن ها در موزه رونمائی شوند.
وی با این وجود از تصمیم اش برای پیگیری تبدیل کاخ احمدشاهی به موزه “علی خان” خبر می دهد، کاری که شهریار عدل ارزوی ان را داشت و می گوید: من این کار را به جریان می اندازم. یک درخواست به معاون میراث فرهنگی می نویسم، تا کنون مسئولان میراثی موافق این کار بوده اند، اما نمی دانم چرا هر چه ماشین را هندل می زنند، آن روشن نمی گردد.
سمیه ایمانیان – ایسنا