تور مسافرتی: گورستان های تاریخی، کتابخانه هایی سنگی با نمادها و نشانه های فراوان هستند و ارزش های ملموس و ناملموس زیادی را در خود دارند.
به گزارش تور مسافرتی به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، کاوه منصوری، پژوهشگر، در نشست «حفاظت از گورستان های تاریخی درون شهری به مثابه مناظر فرهنگی» که به همت پژوهشکده ابنیه و بافت های فرهنگی – تاریخی پژوهشگاه برگزار گردید این مطلب را اعلام نمود.
او در ادامه گورستان را منظر تدفینی معرفی نمود و در توضیح منظر اظهار داشت: مناظر با حضور انسان و ناظر مفهوم پیدا می کند همانطور که یک منظر شهری حاصل فشار انسان در ساخت و ساز و شکل دهی به همه چیزهایی است که بعنوان مفهوم شهر وجود دارد.
او با بیان این نکته که تعامل انسان ها در ساماندهی مناظر پیرامون سبب تولید مناظر گوناگون شده است، اظهار داشت: شاید منظر تدفینی یا گورستان تنها رده از مناظر باشد که با نبود حضور انسان هم شکل می گیرد.
وی اضافه کرد: هر مبحث و متنی یک مولف، مخاطب و محتوا دارد و انسان بعنوان سازندگان گورستان متن را تشکیل می دهد اما از یک حدی به بعد خود انسان هم وارد آن می گردد و بنابراین رابطه مولف، مخاطب و محتوا در این مقوله جذاب است و حتی نبود انسان هم می تواند مانند حضورش به شکل گیری مناظر ختم شود.
منصوری با اشاره به این نکته که هیچ پدیده ای به اندازه مرگ در زندگی انسان قطعی نیست، مرگ را نقطه ای ویژه دانست و به بررسی مرگ در فرهنگ های باستانی تا به امروز پرداخت.
او اظهار داشت: مرگ در فرهنگ های باستانی مبحث بسیار مهمی بوده است چنانچه با نگاهی به تاریخ معماری می بینیم معماری با آراستن گورها شروع شده است.
این پژوهشگر گورستان ها را بدوی ترین تجلی گاه سکونت انسان در یک محیط دانست و اظهار داشت: تاریخ خیلی از گورستان ها به اندازه تاریخ شهر است و تاریخ بعضی از گورستان ها حتی از تاریخ شهرشان هم کهن تر است، در واقع شهرهایی وجود دارند که پس از گورستان ها شکل گرفته اند و ماهیت خویش را مدیون گورستان هستند مانند مشهد.
او در ادامه به ارائه تعریف هایی از گورستان و سپس عوامل موثر در حفاظت و مرمت آنها پرداخت.
وی با اشاره به دو کتاب «تاریخ مردگان مصر» و « گیلگمش» که هر دو به مرگ اشاره دارند، اظهار داشت: قدیمی ترین اسطوره ها مربوط به مرگ هستند.
گورستان، کتابخانه ای با کتاب های سنگی
منصوری حفاظت از گورستان را به حفاظت از کتابخانه ای با کتاب هایی از سنگ تشبیه کرد و اظهار داشت: گورستان ها دارای ارزش های ملموس و ناملموس زیادی هستند.
او در ادامه با انتقاد از ناموفق بودن در حفاظت از گورستان ها، به تخریب گورستان های مختلف در سراسر ایران اشاره نمود و از تخریب گورستان هایی در نزدیک تهران، گورستان تاریخی آخوند محله قزوین، بخشی از گورستان امامزاده عبدالله و غیره نام برد.
وی مرگ هراسی، رشد شتابان شهرها و فقر اطلاعاتی درباره گورستان ها و اهمیت آنها حتی در علوم تخصصی را از مهمترین دلایل ناکامی در حفاظت از گورستان ها دانست.
او در توضیح مرگ هراسی اظهار داشت: انسان سنتی مرگ را می پذیرفت و برای راحتی در آن دنیا، این جهان را مکان آزمایش الهی در نظر می گرفت ازاین رو این انسان به علت مرگ اندیشی، مرگ را بعنوان بخشی از چرخه حیات خود در نظر می گرفت و گورستان را بعنوان بخشی از مکان عمومی برای اجتماع می دانست، بنابراین در گذشته گورستان ها هم مانند یخچال ها و تکیه ها بخشی از محله ها بودند.
این پژوهشگر با اشاره به فاصله گرفتن مقوله مرگ از چرخه حیات شهری و در نتیجه خروج گورستان ها از شهرهای مدرن اظهار داشت: امروز نگرش انسان مدرن به مرگ تغییر کرده است.
او با اشاره به وجود تعدد متولی در زمینه گورستان های تاریخی اعم از اوقاف، میراث فرهنگی، شهرداری، وزارت کشور و غیره از رفتارهای نسنجیده و غیرعلمی در این زمینه انتقاد نمود.
منصوری با تاکید بر لزوم حفاظت از گورستان ها اظهار داشت: حفاظت از گورستان ها در واقع حفاظت از ارزش های ملموس و ناملموس است.
او همینطور به بررسی نمادها و نشانه های مختلف گورستان ها و سنگ مزارها پرداخت و اظهار داشت: گورستان بعنوان یک میراث، هویت جمعی را بازنمایی می کند.
لزوم حفاظت از گورستان های تاریخی
منصوری با ابراز تاسف از تخریب خیلی از گورستان های تاریخی اظهار داشت: ما هم اکنون در نقطه غیرقابل برگشت قرارداریم و نمی توانیم آنچه را از بین برده ایم برگردانیم پس دیگر حتی یک گورستان را هم نباید از دست بدهیم در غیراینصورت تا ۱۰-۲۰ سال آینده چیزی از گورستان های تاریخی در ایران باقی نخواهد ماند.
او اظهار داشت: هرچند سنگ مزارها نوعی نشانه محسوب می شوند اما کارکردی از ترس هم داشته اند بنابراین در گذشته سنگ قبر را روی مزار می گذاشتند تا مرده نتواند از آن بلند شود.
او در ادامه به سیر تاریخی و تغییر تحولات گورستان ها در گذر زمان از شکل گیری گورستان های کلیسایی تا باغ مزارها و شهر مرده ها و سپس تخریب گورستان ها در غرب اشاره نمود و از گورستان پرلاشز فرانسه بعنوان یکی از معروف ترین گورستان های تاریخی نام برد.
وی اضافه کرد: پس از دوره تخریب و بی توجهی گسترده به گورستان ها از سال ۱۸۸۰ و سپس در خلال جنگ جهانی اول و دوم و افزایش مرده سوزی در غرب، از سال ۱۹۸۰ کم کم شاهد توجه به گورستان ها بعنوان عرصه تاریخی – شهری در این کشورها هستیم تا جایی که مرور زمان مفهوم جدیدی تحت عنوان گردشگری مرگ شکل می گیرد.
او همینطور به نوشته شدن اولین سند ملی حفاظت از گورستان ها در سال ۱۹۸۵ در استرالیا اشاره نمود.
این پژوهشگر با اشاره به ورود گورستان ها در فضای شهری در شهرهای اسلامی از دارالسلام شیراز نام برد.
تبدیل گورستان تجریش به بیمارستان
منصوری در ادامه با انتقاد از اقدامات ضربتی که عموما با تخریب و پاکسازی گورستان ها همراه می باشد اظهار داشت: از سال ۱۳۱۰ خیلی از گورستان های تاریخی با تغییر کاربری از بین رفتند، تغییر کاربری که به علت تولید یک کاربری جدید یا برای کاهش ناهنجاری های اجتماعی انجام می شد به صورت مثال گورستان تجریش به بیمارستان تجریش تبدیل شد.
وی گورستان ها را بعنوان یک حافظه جمعی دانست و اظهار داشت: مرگ قوی ترین رویداد هستی و گورستان نقطه پیوست زنده ها و مرده ها است.
او در ادامه به توضیح و بررسی بعضی از گورستان های تاریخی همچون تخت فولاد اصفهان، گورستان دروازه دولاب، گورستان امامزاده عبدالله و گورستان ظهیرالدوله پرداخت.
منصوری با اشاره به تاریخ مند بودن گورستان ها، آنها را بازگوکننده ارزش های اجتماعی و فرهنگی و هنری دانست و اظهار داشت: گورستان ها داری ارزش های شناختی، شجره نامه ای، علمی و باستان شناسی، محیطی و منظری و اقتصادی هستند.
او با انتقاد از این که در حوزه خدمات شهری به گورستان ها بعنوان یک مزاحم نگاه می گردد اظهار داشت: نظر سنجی ها نشان داده است حدود ۶۰درصد افراد قدیمی و بومی که در نزدیکی گورستان زندگی می کنند مشکلی با این مورد ندارند اما در مناطقی که جابه جایی جمعیتی زیاد بوده است مانند و محله های چیذر و سوهانک در تهران تا حدود ۷۰ درصد شاهد مخالفت ساکنان جدید با وجود گورستان های قدیمی در محله هستیم تاجایی که به آن بعنوان یک لکه مزاحم می نگرند چون که علقه ای به آن ندارند و عزیزانشان در آنجا دفن نیستند.
وی با تاکید بر لزوم توجه به گورستان های تاریخی بعنوان منظر فرهنگی – شهری هویت مند و یک مبحث مطالعاتی، اظهار داشت: دنیای غرب سال ها پیش راهی که ما در حال عبور از آن هستیم را پشت سر گذاشته است و امروز به دنبال حفاظت از عرصه های تدفینی است.
او گورستان ها را مبحث مجهول گردشگری دانست و اظهار داشت: باید تلاش نماییم گورستان ها را در معرض دید عموم قرار دهیم چون که در این صورت نه تنها مرگ گریزی را می کاهد بلکه از بزهکاری و حضور بزهکاران در این محیط ها به علت حضور مردم خواهد کاست.
منصوری اضافه کرد: اگر اصالت و ارزش های میراثی گورستان ها درک نماییم توسعه گردشگری یک راهکار خواهد بودکه می تواند یکی از زیرساخت های آن در فضای شهری گورستان ها باشد.
او همینطور بر ضرورت تدفین در گورستان های محلی تصریح کرد و اظهار داشت: گورستان های تاریخی باید بیمه شده و منظر اصلی آنها حفاظت شود.
این پژوهشگر در ادامه از تدوین دستوالعمل تهیه طرح حفاظت از گورستان ها اطلاع داد و اظهار داشت: پیش نویس سند حفاظتی گورستان های تاریخی تهیه شده است.