به گزارش تور مسافرتی، در نشست پژوهشکده باستان شناسی، تیم جستجوهای محوطه تاریخی گذر کمرزرین مباحث در ارتباط با لایه های تاریخی، شبکه های زیرزمینی و حفاظت محوطه را تشریح کردند.
خبرگزاری مهر، گروه استان ها، کوروش دیباج: گذر تاریخی کمرزرین، واقع در هسته کهن شهر اصفهان و در مجاورت مسجد جامع، یکی از شاخص ترین نمونه های بافت شهری پایدار و لایه لایه در تاریخ ایران است. این گذر نه تنها مسیر ارتباطی و تجاری شهر قدیم را شکل داده، بلکه بازتابی از ادامه حیات شهری و تحولات کالبدی از دوره ساسانی تا دوران معاصر است. اهمیت کمرزرین در مطالعات شهری و باستان شناسی، ناشی از ترکیب پیچیده ای از عوامل است: لایه های فرهنگی متعدد، شواهد معماری، شبکه های زیرزمینی آب رسانی و حرارتی، و حضور فضاهای کارگاهی و اقتصادی که نشان دهنده جریان زندگی روزمره، تولید و توزیع کالا در بافت مرکزی اصفهان بوده است.
باستان شناسی شهری، خصوصاً در محوطه هایی مانند کمرزرین، فرصت منحصربه فردی برای مطالعه همزمان معماری، فناوری و اقتصاد شهری فراهم می آورد. بررسی های میدانی این گذر نشان داده است که گذرهای اصلی و فرعی شهر، با نظام مهندسی پیچیده و سازه های تخصصی، مانند کارگاه های سفال پزی، سازه های حرارتی و شبکه های آبرسانی، زندگی شهری را در طول قرن ها ساماندهی کرده اند. اهمیت این محوطه خصوصاً در این است که اطلاعات به دست آمده می تواند مسیر بازنمایی تاریخ شهری، صیانت از لایه های فرهنگی و آموزش عمومی را همزمان فراهم آورد.
در همین چارچوب، نشست تخصصی «گام به گام تا موزه باز شهری؛ جستجوهای دیرینه شناسی در محوطه کمرزرین اصفهان» که بامداد دوشنبه در پژوهشکده دیرینه شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد، با ارایه گزارش های تفصیلی توسط علی شجاعی، سرپرست کاوش ها، و یاسر جبرئیلی، جانشین سرپرست، چشم انداز علمی و مدیریتی این پروژه را به جامعه تخصصی دیرینه شناسی ارایه کرد و اهمیت حفاظت و نمایش آثار شهری در دل شهر زنده اصفهان را مورد تاکید قرار داد. علی شجاعی، مسئول جستجوهای گذر تاریخی کمرزرین
کمرزرین؛ گذر تاریخی که هویت محلات مرکزی اصفهان را آشکار کرد
علی شجاعی، عتیقه شناس و سرپرست کاوش ها در مورد گذر کمرزرین اظهار داشت: این پهنه که در گذشته به نام سبزه میدان یا میدان کهنه شناخته می شد، امروز یکی از کلیدی ترین بخش های میراث شهری اصفهان به حساب می آید و آثار شاخصی همچون مسجد جامع اصفهان در نزدیکی آن واقع است.
وی اظهار داشت: این پهنه در کنار مسجد جامع اصفهان و مجتمع تجاری طلای خورشید قرار دارد و متاسفانه تغییرات و تخریب های متعدد، چه در سطح نوسازی های محلی و چه در راه اندازی پروژه های شهری، در طول سالهای گذشته بخش قابل توجهی از بافت تاریخی آنرا تحت تأثیر قرار داده است. شجاعی اظهار داشت: کاوش ما در قسمت کوچکی از این پهنه که به رنگ سیاه در نقشه مشخص شده و مربوط به گذر کمرزرین است، انجام شد و برای تسهیل معرفی یافته ها، این بخش به دو قسمت کمرزرین ۱ و کمرزرین ۲ تقسیم بندی شده است.
سرپرست جستجوهای گذر کمرزرین اضافه کرد: فاصله این محوطه تا ورودی مسجد جامع کمتر از ۱۴۰ متر است و به علت پیشینه تاریخی این محدوده، انتظار وجود آثار قبل از اسلام نیز وجود داشت که شواهدی از آن در جریان کاوش ها به دست آمد. منطقه ای که امروز مورد کاوش قرار گرفته، در دوره ساسانی به نام روستای یهودیه شناخته می شد و بعد از آن در قرن دوم هجری با ساخت مسجد جامع، شهر اصفهان شکل گرفته است.
وی به پروژه راه اندازی مجتمع طلای خورشید در محدوده ۸۰۰۰ مترمربعی زیرگذر امام علی اشاره نمود و اظهار داشت: این پروژه باعث شد لایه های زیرین و آثار باستانی نمایان شوند، اما به علت تخریب های شبانه و عدم رعایت روش های استاندارد خاک برداری، بخش عمده ای از این آثار لطمه دید. وی اظهار داشت: با وجود مکاتبات با میراث فرهنگی بر مبنای لزوم خاک برداری دستی و روزانه، این اقدام عملی نشد و خیلی از آثار قبل از کاوش علمی از بین رفتند. تصویر مرحله اول گذرتاریخی کمرزرین
کشف لایه های تاریخی و شبکه های زیرزمینی آب رسانی
شجاعی توضیح داد: کاوش ها در سطح گسترده انجام شد تا بیشترین آثار ممکن حفظ شوند. وی اظهار داشت: در مجموع ۱۵ ترانشه راه اندازی شد و در هر دو سمت گذر، شواهد معماری و منقول جمع آوری شد. میانگین عمق لایه های فرهنگی حدود چهار متر است و در بعضی نقاط تا هشت متر نیز لایه های باستانی مشاهده شد.
وی اضافه کرد: تنها اثری که با اطمینان میتوان به قرون چهارم تا ششم هجری نسبت داد، شبکه ای از تنبوشه ها بود که در زیر زمین به وجود آمده و عملکرد آن فراتر از مصارف مسکونی بوده و احیانا وظیفه انتقال آب و آبرسانی عمومی را داشته است. شجاعی اظهار داشت: این یافته ها با نمونه های مشابه در کاشان قابل مقایسه است و نشان دهنده بهره برداری پیشرفته از فناوری آب رسانی در اصفهان دوران اسلامی است.
سرپرست جستجوهای گذر کمرزرین به کشف دیوار سنگ چینی سرتاسری اشاره کرد: مسیر عبوری شهر قدیم اصفهان را نشان داده است و اظهار داشت: این دیوار احیانا مربوط به گذر تاریخی کمرزرین از دوره سلجوقی است و در قسمت های مختلف ترانشه ها با نمونه هایی از سکه های صفاری و مهرهای کوفی همراه بود که تاریخ ابتدایی این محوطه را تأیید می کند. شجاعی اضافه کرد: این گذر از دروازه چهل دختران شروع می شده و تا مرکز شهر ادامه داشته و در دوره های مختلف بازسازی و احیا شده است.
وی خاطرنشان کرد: در جریان کاوش، شواهدی از کارگاه های تولید سفال، شیشه و فلز در قسمت غربی گذر مشاهده شد که نشان دهنده فعالیتهای اقتصادی و تولیدی در این منطقه بوده است. همچنین، کشف کوره های سفال پزی با سیستم دودکش داخلی نشان دهنده تکنولوژی پیشرفته تولید سفال زرین در این پهنه است.
شجاعی همینطور به آثار مربوط به دوره های تیموری، ایلخانی و قاجاری اشاره نمود و اظهار داشت: تغییر کاربری فضای گذر در دوره های مختلف و رسوبات سیلاب های طبیعی سبب شده است که قسمتی از آثار فرهنگی محو یا زیر رسوبات مدفون شود، اما جستجوهای اخیر امکان ثبت و ضبط هزاران قطعه سفالی و دیگر آثار منقول را فراهم نموده است. تصویر مرحله اول گذرتاریخی کمرزرین
تلاش برای حفاظت و ایجاد سایت موزه شهری
وی در قسمت دیگری از صحبت های خود به اهمیت حفظ محوطه و ایجاد سایت موزه اشاره نمود و اظهار داشت: بر خلاف رویه معمول محوطه های دیرینه شناسی که حصارکشی می شوند، جستجوهای کمرزرین بصورت فضای باز انجام شد و اهالی محل و بازدیدکنندگان تشویق شدند تا از نزدیک در جریان کاوش ها قرار گیرند. این اقدام موجب افزایش حساسیت عمومی نسبت به اهمیت محوطه و صیانت از آن شد.
شجاعی اضافه کرد: با همکاری شهرداری اصفهان، دانشگاه هنر و اداره کل میراث فرهنگی، قسمتی از محوطه به عنوان سایت موزه طراحی شده و اقدامات حفاظتی شامل اجرای سقف موقت، طراحی مسیر رفت و آمد عابر پیاده و مستندسازی جامع آثار انجام شده است.
وی اظهار داشت: پایگاه دائمی برای ثبت داده های فرهنگی شامل بالاتر از ۹۰۰۰ قطعه سفال و حدود ۳۰۰۰ قطعه دیگر آثار فرهنگی به وجود آمده و اطلاعات در پایگاه داده نرم افزاری وارد شده است. تصویر مرحله اول گذرتاریخی کمرزرین
سرپرست جستجوهای گذر کمرزرین تصریح کرد: شواهد کاوش در قسمت زرین ۲، واقع در جلوی مسجد کمرزرین، نیز نشان دهنده بقایای معماری و مسیرهای قدیمی بازار و قیصریه است که در توصیفات شاردن و کمفر نیز یاد شده قرار گرفته است. شجاعی اظهار داشت: این بخش از محوطه با همکاری محققان، باستان شناسان و گروههای مرمت و معماری دانشگاه هنر اصفهان مورد بررسی و حفاظت قرار گرفته و امید است با بوجودآوردن سایت موزه، این پهنه تاریخی به عنوان یک پایگاه دائمی برای مطالعات شهری و دیرینه شناسی در اصفهان حفظ شود.
وی اظهار داشت: تمامی سفال ها، شیشه ها، فلزات و دیگر آثار منقول شستشو، ثبت و طبقه بندی شده و برمبنای لایه ها و ترانشه ها نگهداری می شوند. همینطور نمونه هایی برای مطالعات آرکومتری و آزمایشگاهی جدا شده است تا داده های حاصل از کاوش ها بتوانند در تحلیل های تخصصی و پژوهش های آینده مورد استفاده قرار گیرند.
شجاعی تاکید کرد: یافته های کمرزرین نه تنها به شناخت بهتر گذرهای تاریخی اصفهان و شبکه های شهری دوران سلجوقی و بعد از آن کمک می نماید، بلکه چرخه تولید و توزیع آثار فرهنگی و صنعتی شهر قدیم را نیز برای محققان و بازدیدکنندگان نمایان می سازد. وی اظهار داشت: امید است با استمرار حمایت های شهرداری، اداره کل میراث فرهنگی و دانشگاه هنر، این پروژه به یک نمونه موفق حفاظت و نمایش آثار شهری و دیرینه شناسی در قلب اصفهان تبدیل گردد و به الگویی برای صیانت از سایر محوطه های تاریخی شهر تبدیل گردد. تصویر فازدوم گذرتاریخی کمرزرین
کاوش های شهری کمرزرین؛ بازنمایی زندگی اقتصادی و شهری اصفهان از ایلخانی تا قاجار
در ادامه نشست یاسر جبرئیلی، عتیقه شناس و جانشین سرپرست جستجوهای گذر تاریخی کمرزرینبه تشریح یافته ها و روند جستجوهای فاز دوم این محوطه پرداخت.
وی در سخنان خود اشاره کرد: قبل از شروع کاوش، این محدوده به عنوان پارکینگ استفاده می شد، اما قبل از آن نیز در اسناد تاریخی و تصاویر قدیمی به سال ۱۳۱۵، گذر شهری بوده که در شرق آن مسجد کمرزرین و در غرب آن منازل مسکونی قرار داشته است.
این عتیقه شناس اظهار داشت: با گسترش گذر و جایگزینی آن با پارکینگ در دو دهه اخیر، بخشهایی از چارچوب های تاریخی این منطقه تخریب شده است، اما بررسی های اولیه ما نشان داد که در عمق های ۵.۵ تا ۶.۵ متری از سطح آسفالت، معماری گسترده و قابل توجهی وجود دارد.
وی اضافه کرد: مساحت این سایت حدود ۱۲۵۰ متر مربع است و قبل از آغاز کاوش، بررسی اولیه با هماهنگی دکتر شجاعی و سازمان نوسازی و بهسازی انجام شد. این بررسی نشان داد که بناهایی گسترده از آجر و خشت در تمام طول و پهنای محدوده قرار دارند که در نمودارهای گرافیکی با رنگ قرمز و نارنجی مشخص شده اند. این لایه های معماری در عمق پنج و نیم تا شش متر گسترده شده و نشان دهنده وسعت و اهمیت این محوطه تاریخی است.
جبرئیلی اظهار داشت: قبل از شروع کاوش، مقرر شده بود که شهرداری آسفالت را با استفاده از بیل مکانیکی بردارد و برداشت خاک با دست صورت گیرد تا صدمه ای به آثار وارد نشود. اما متاسفانه بعد از انجام این هماهنگی، پیمانکاری که مسئول همسط کردن گذر بود، شبانه ماشین آلات سنگین وارد سایت کرد و بخشهایی از لایه ها و آثار لطمه دیدند. خوشبختانه با حضور ناظران میراث فرهنگی، فعالیتهای غیر مجاز متوقف گردید، اما خیلی از لایه ها از بین رفته و قسمتی از محوطه گرفتار تخریب شد. تصویر فاز دوم کمرزرین
شبکه بندی کاوش و روش های علمی ثبت و ضبط آثار
جبرئیلی اضافه کرد: فاز دوم کاوش در محدوده حدود ۱۲۵۰ متر مربع با شبکه بندی مربعات ۵ در ۵ متر انجام شد و در مجموع ۱۳۵ شبکه مورد کاوش قرار گرفت.
وی اظهار داشت: روش کاوش مبتنی بر لوکوس و فیچر بود و تفاوت های بافتی و ساختاری هر لایه بصورت جداگانه ثبت و ضبط شد. یافته ها با برچسب و لیبل جداگانه مشخص و فیچرها، یعنی سازه ها و ساختارها، به پایگاه منتقل شدند و در آنجا ساماندهی می شوند.
این عتیقه شناس مهم ترین یافته ها را شامل تراشه F5 دانست و اظهار داشت: در این تراشه شواهدی از یک بنا آجری پیدا شد که در گذشته تخریب نشده و بخش عمده ای از آن سالم مانده است. بنا با آجر و ملات گل تولید شده و دیوارها حرارت دیده اند که به وضوح چسبندگی ملات به بدنه را نشان داده است. برمبنای شواهد موجود و گزارش های تاریخی، احتمال می رود این بنا به یک گرمابه نزدیک مسجد کمرزرین مربوط باشد و فضای خزینه یا تون حمام را در خود جای داده باشد. با وجود پرشدگی رسوبات در بخشهایی از بنا که هنوز امکان خالی کردن آن فراهم نشده، درگاه بنا بصورت سالم باقیمانده است.
وی اضافه کرد: در قسمتی از بنا الحاق هایی با خشت مشاهده شد که بعد از دوره اولیه استفاده بنا اضافه شده و حرارت ندیده اند. این نشان داده است که قسمتی از بنا بعد از استفاده اولیه، تغییرات و الحاقات داشته و سپس متروک شده است. جبرئیلی اظهار نمود که یافته های دیگر شامل سفال های آبی و سفید، بقایای استخوان جانوری، مهره های تزئینی و پیستول بوده که در فضای در رابطه با طاق بنا یافت شده اند.
جبرئیلی همینطور به تراشه C5 اشاره نمود که قسمتی از آن قبل از کاوش رسمی تخریب شده بود، اما باقی مانده آن شامل شواهد مهم از چارچوب های آجری روی هم تولید شده است که شناسایی آنها به دقت بالایی نیاز داشت. سه کف اصلی در این تراشه شناسایی شده و کف های دیگری نیز در لایه های پایین تر مشاهده شد. دو فضای چندضلعی با خطوط قرمز و زرد مشخص شدند و آثار در رابطه با آن شامل سفال هایی از جنس مفرد و مس، کاشی زرین و نمونه هایی از رباعیات خیام است. تصویر فاز دوم گذر تاریخی کمرزرین
آثار منقول، سکه ها و محدودیت های کاوش
وی اظهار داشت: در فاز دوم کاوش، حدود ۳۰۰ سکه پراکنده به دست آمد که همراه با بقایای استخوان جانوری در لایه ها یافت شدند. همینطور سازه های مدور و مجراهای حرارتی شناسایی شد که در قسمت بالایی با آجر و درون آن با سفال تولید شده اند. شواهد نشان داده است که در مجاورت این سازه بوته ای برای ذوب فلز وجود داشته است و احیانا یک سازه حرارتی کاربردی بوده است.
این عتیقه شناس تصریح کرد: سفال های یافت شده شامل سفال سفید لعابدار با تزئینات متنوع بوده و سکه ها در بازه های زمانی ایلخانی، تیموری و صفوی تعلق دارند. تعدادی از یافته ها نیز در اختیار دانشگاه هنر اصفهان و گروه مرمت قرار گرفته و تحت بررسی قرار دارند.
وی به محدودیت های نیروی انسانی اشاره نمود و اظهار داشت: شهرداری متعهد شده بود روزانه ۲۵ کارگر در اختیار کاوشگران قرار دهد، اما این تعداد حضور نداشت و محدودیت های پیمانکاری مانع از کاوش در عمق بیشتر شد. وی ادامه داد: پیمانکاران تهدید کرده بودند که در صورت عبور از عمق سه متری از سطح، دستمزد کارگران پرداخت نخواهد شد و این مساله کار کاوش را دشوار کرد.
جبرئیلی اضافه کرد: لایه های شناسایی شده مربوط به دوره های ایلخانی، تیموری و صفوی هستند و در لایه های بالاتر، آثار دوره های قاجار و پهلوی اول دیده شد. در عمق تراشه D6، تا عمق حدود ۴.۵ متر کاوش انجام شد و یک چاه با بوم پیدا شد که احیانا مربوط به دوره ایلخانی است و ادامه کاوش می تواند به شناسایی دوره های قدیمی تر منجر شود.
وی تصریح کرد: بخش مهمی از آجرها در این محوطه از بناهای دیگر منتقل شده و تنها قسمتی از بناها از آجر سالم و استاندارد بهره برده اند. وی اظهار نمود که در جستجوهای شهری، تخریب های ناشی از تأسیسات شهری شامل انتقال لوله گاز، آب، فاضلاب، کابل های برق و مخابرات می تواند لایه های تاریخی را گرفتار لطمه کند و توجه دقیق کارشناسان را می طلبد.
این عتیقه شناس اضافه کرد: باتوجه به اهمیت و حساسیت جستجوهای شهری در بافت تاریخی، حضور کارشناسان با تجربه و رعایت روش های علمی لازم است تا آثار و لایه های تاریخی به درستی شناسایی، ثبت و حفاظت شوند.
وی اظهار داشت: یافته های فاز دوم کمرزرین، شامل بناها، سازه ها، سکه ها و سفال های متنوع، اطلاعات مهمی در رابطه با معماری، زندگی شهری و فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی دوره های ایلخانی تا پهلوی ارایه می دهند و می توانند به مطالعات آینده در حوزه دیرینه شناسی شهری و صیانت از میراث فرهنگی کمک کنند.
بطور خلاصه، بنا با آجر و ملات گل ساخته شده و دیوارها حرارت دیده اند که به وضوح چسبندگی ملات به بدنه را نشان داده است. با وجود پرشدگی رسوبات در بخشهایی از بنا که هنوز امکان خالی کردن آن فراهم نشده، درگاه بنا به طور سالم باقی مانده است. دو فضای چندضلعی با خطوط قرمز و زرد مشخص شدند و آثار در ارتباط با آن شامل سفال هایی از جنس مفرد و مس، کاشی زرین و نمونه هایی از رباعیات خیام است.
منبع: تور مسافرتی
